Η παιδαγωγική διάσταση της Μουσικής κατά τον Πλάτωνα

Ο Πλάτωνας είχε συγκεκριμένες απόψεις για την ηθική δύναμη και την παιδαγωγική διάσταση της Μουσικής. Στο παρακάτω άρθρο παρουσιάζονται οι απόψεις αυτές συνοπτικά.

Γράφει η Δήμητρα Πίτσου-Διαμαντοπούλου

Ο Πλάτων (427 π.Χ. – 347 π.Χ.) άσκησε τεράστια επιρροή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και γενικότερα στη δυτική φιλοσοφική παράδοση. Έζησε όταν οι τέχνες, τα γράμματα και η πολιτική άνθιζαν στην Αθήνα, αν και κατά τον 4^ο αιώνα η Αθήνα αντιμετωπίζει κρίσιμα ζητήματα σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Στην «Πολιτεία» και στους «Νόμους» εκφράζει τις απόψεις του για την διάσταση της μουσικής διαπαιδαγώγησης. Συνδέει τη μουσική ως μιμητική τέχνη με τη σφαίρα της «αλήθειας» και την θεωρία των «Ιδεών», αλλά και με τα μαθηματικά (μουσική δομή και η αρμονία) που οδηγούν σε αφηρημένες έννοιες και προετοιμάζουν τον άνθρωπο για την «διαλεκτική»[1]. Επίσης αναγνωρίζει την καλλιτεχνική δημιουργία, ως μια διαδικασία που φέρνει τον δημιουργό κοντά στο «θείο».

Ο Πλάτωνας έδωσε έμφαση στην ηθική δύναμη της μουσικής και απέδωσε στη μουσική σημαντικό ρόλο για την διαπαιδαγώγηση των νέων. Συντάσσεται με την «ομορφιά της αρμονίας και του ρυθμού» που υπηρετούν τον λόγο. Επικαλείται στην ‘Πολιτεία’ τον Δάμων, που μελέτησε τους ρυθμούς. Ο όρος της ‘μουσικής’ κατά την εποχή του, απαντούσε σε ένα σύνολο αδιαίρετο: ποίηση + μελωδία = μουσική. Μέσα από αυτό το σύνολο προάγονταν η αρμονία, η ρυθμική ισορροπία (ευρυθμία), η χάρη και  η ομορφιά, που διαπλάθει τον χαρακτήρα της ψυχής με το ‘ωραίο’ και το καλό ‘ήθος’. Η αρμονία, και η ευρυθμία συνδέονται άμεσα με τον ηθικό λόγο, ενώ η ασχήμια και η αρρυθμία, με την μίμηση του άσχημου άρα, όχι με το «καλό ήθος». Αυτό που θα πρέπει να επιδιώκουν οι νέοι, είναι η καλλιέργεια της ψυχής τους μέσα από τη μουσική, διότι θα είναι σε θέση να αναγνωρίζουν και να ωφελούνται από κάθε τι «ωραίο» από την παιδική κιόλας ηλικία. Συνεπώς θα οδηγούνται στην «αγάπη» και στην μίμηση του «καλού». Μέσα από αυτή τη διαδικασία θα εκπληρώνουν τον προορισμό τους, που αφορά στην προσωπική «ευδαιμονία» και στην ιδιότητα του «πολίτη».

Ο φιλόσοφος όμως, αναγνώριζε πλήρως και μια άλλη φύση της μουσικής, ικανή να ξεσηκώσει τα ‘ήθη’ και να προσανατολίσει αποκλειστικά σχεδόν στις αισθήσεις. Ο δυαδισμός που εντοπίζεται, έχει συχνά παρεξηγηθεί[2]. Το ήδη παραδεκτό γεγονός, ότι η μουσική επιδρά βαθύτατα στην ψυχή (επιθυμία) του ανθρώπου, σημαίνει ότι θα πρέπει να παρέχει την καλύτερη δυνατή κίνηση στην ψυχή. Η μουσική απευθύνεται και στο θυμοειδές (πάθη) και βοηθά στο να συμπράξει με το λογιστικό (λογική), ώστε να επιτευχθεί ισορροπία των δυνάμεων μεταξύ του Επιθυμητικού-Θυμοειδούς-Λογιστικού και να κατευθύνεται αίσια η ανθρώπινη ζωή.  Ο Πλάτων συλλογίζεται ότι  η ‘αισθητή μουσική’, αποφέρει την αποσύνδεση της ψυχής με την έλλογη ζωή και την ‘τάξη’, γεγονός που σημαίνει την αισθητική και ηθική αποδυνάμωση της ανθρώπινης ζωής. Εδώ διακρίνουμε τη μεγάλη σημασία που έδινε ο φιλόσοφος στην έννοια της ΄τάξης’ και κατά συνέπεια στην ‘αρμονική δομή’ που διέπει την μουσική και ακολούθως επηρεάζει την ψυχή του ανθρώπου. Οδηγείται τότε στην οριοθέτηση σε σχέση με τους ‘ήχους’ και τους ρυθμούς[3]. Διαχωρίζει την μουσική που προάγει την ‘αρμονία’ και την ομορφιά, από αυτή που παρασύρει τα ‘ήθη’. Εξηγεί την παιδαγωγική αξία της πρώτης, ώστε ο νέος να διαπαιδαγωγηθεί σύμφωνα με τα ‘υψηλά’,  άρα και τα ιδανικά κριτήρια αισθητικής που διαμορφώνουν την τέχνη της μουσικής. Έτσι ο ενήλικας, θα είναι καλός «πολίτης» και προάγεται η δικαιοσύνη και η ευδαιμονία της πόλης.

O Πλάτωνας έχει ορίσει πολύ συγκεκριμένα την παιδαγωγική διάσταση της μουσικής με έννοιες και αξίες που είναι επίκαιρες, χρησιμοποιούμε και στοχεύουμε σε αυτές και σήμερα. Προσπαθεί να εντάξει τη ‘μουσική παιδεία’ στις δομές της πόλης με στόχο την αισθητική καλλιέργεια, την διαπαιδαγώγηση και την ηθική πραγμάτωση των πολιτών, στοχεύοντας στην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Χρειαζόμαστε και σήμερα παιδεία που προσανατολίζει και καθοδηγεί προς το «ιδανικό» και το «ηθικό» και εκεί θα βασιστούμε, ώστε να διαπαιδαγωγήσουμε τους «πολίτες» του αύριο.

Στόχος του Πλάτωνα είναι να οριοθετήσει την παιδαγωγική διάσταση της μουσικής με βάση συγκεκριμένες αρχές και αξίες της ελληνικής κοινωνίας και στοχάζεται πάνω στην ιδιαίτερη φύση της. Εξάλλου η Αθηναϊκή δημοκρατία χαρακτηριζόταν από «τάξη», ευρυθμία και από πολλούς συγκεκριμένους κανόνες που αφορούσαν στους «ελεύθερους πολίτες» όπως και στα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα. Οι κανόνες και η «τάξη» ήταν επίσης οριοθετημένα πεδία για την λειτουργία της ίδιας της πόλης θεσμικά. Οι «πολίτες» και η «πόλη» είχαν υποχρεώσεις και δικαιώματα. Έννοιες όπως: ιεραρχία, τάξη, δομή, νόμοι, εμπεριέχονται στο πολιτικό ‘γίγνεσθαι’ της Αθηναϊκής δημοκρατίας και διέπουν και την φιλοσοφία του Πλάτωνα που σύμφωνα με αυτή, τα προηγούμενα οδηγούν και στοχεύουν στην κατανόηση του σύμπαντος, στο «είναι», στην «αλήθεια». Η «αλήθεια» υπάρχει ως «τέλεια» σε έναν ‘ιδεατό κόσμο’ και όχι στον απτό ‘αισθητό’ κόσμο μας.

Βιβλιογραφικές πηγές:

• Πλάτωνος, «Πολιτεία», επιμ. Ευάγγελος Παπανούτσος, μτφρ.Ιωάννης Γρυπάρης, Αθήνα, εκδ.Ι. Ζαχαρόπουλος.
• Theocharis Raptis (2012), “Make Music and work at It:” The ontological Foundation of Plato’s Music educational proposals, Music Paedeia : From Ancient Greek Philosophers Toward Global Music Communities, Thessaloniki Greece, Wendy Sims.

Διαδικτυακές πηγές:

• http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19094#page/142/mode/2up

                                                    

[1] Theocharis Raptis (2012), “Make Music and work at it”: The ontological Foundation of Plato’s Music educational proposals

[2]Στο ίδιο, σελ.306.

[3] Κατά τον 4^ο αιώνα η μουσική διαφοροποιείται σε σχέση με την αντίληψη ότι αποτελεί ‘αδιαίρετο σύνολο’ με την ποίηση (λόγο), αλλά και με την επικρατούσα άποψη που ήθελε τη μελωδία να υπηρετεί απολύτως τον λόγο. Το γεγονός αυτό ήταν μια ‘αλλαγή’ για τα δεδομένα της εποχής. Η αλλαγή αυτή δέχτηκε επικρίσεις. Η μουσική γίνεται περισσότερο ‘οργανική’ και δεξιοτεχνική. Η δεξιοτεχνία θεωρείτο βαναυσότητα και θα έπρεπε να αποφεύγεται από τον ελεύθερο «πολίτη». 

Δήμητρα Πίτσου-Διαμαντοπούλου

• MMus Μουσικής Παιδαγωγικής 
• Πτυχιούχος ΕΑΠ της σχολής Ανθρωπιστικών σπουδών, τμήματος "Ελληνικού Πολιτισμού"
• Κάτοχος των πτυχίων Πιάνου, Ωδικής, Αρμονίας, Αντίστιξης και Φυγής από σπουδές στα Ωδεία: Αχαϊκό Ωδείο Πάτρας, Κεντρικό Ωδείο Αθήνας, Δημοτικό Ωδείο Πάτρας
• Εκπαιδευτικός Μουσικής Αγωγής στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση
• Διευθύντρια Χορωδιών: Προπαιδικής χορωδίας και Νεανικής χορωδίας του οργανισμού της Πολυφωνικής χορωδίας Πάτρας
• Καθηγήτρια Ανώτερων θεωρητικών, Πιάνου, Μουσικής Προπαιδείας.